Każdy nauczyciel czy wychowawca klasy chciałby, aby jego wszyscy wychowankowie byli wzorowymi, niesprawiającymi kłopotów wychowawczych uczniami. Jednak w szkole publicznej, w klasach najczęściej wielolicznych, mamy do czynienia z wielorakimi deficytami u uczniów, w tym z zaburzeniami zachowania.
Zaburzenia zachowania u uczniów najczęściej są powiązane z dodatkowymi deficytami, m.in. z uogólnionymi trudnościami w nauce czy ze specyficznymi trudnościami w nauce czytania i pisania – jednak nie jest to regułą. W jaki sposób rozpoznajemy zaburzenia zachowania i czym różnią się one od zwykłego nieposłuszeństwa?

W jaki sposób rozpoznajemy zaburzenia zachowania? 

Zacznijmy od tego, jak definiujemy trudności wychowawcze i zaburzenia zachowania u dzieci w wieku szkolnym. W jaki sposób je rozpoznajemy i czym różni się zaburzenie od zwykłego nieposłuszeństwa czy braku kulturalnych wzorów zachowania? Zdaniem Andrzeja Lewickiego „trudności wychowawcze polegają na pewnych sposobach zachowania dzieci, niezgodnych z celem i kierunkiem wychowania”. Oczywiście nie chodzi tu o drobne sytuacje, w których od czasu do czasu każde dziecko jest nieposłuszne, lecz o formy zachowania jaskrawo aspołeczne, a przy tym uporczywe i niepoddające się zabiegom wychowawczym. Halina Spionek natomiast określa mianem trudności wychowawczych „negatywne ze społecznego punktu widzenia formy zachowania, które są wyraźnie sprzeczne z ideałem wychowawczym. Wraz ze zmianami ideału wychowawczego zmieniają się również oceny poszczególnych form zachowania dziecka”.

Trudności wychowawcze to wszelkiego rodzaju czynniki wewnętrzne i zewnętrzne utrudniające prawidłowe zachowanie się dzieci. Doprowadzają one do zachowań niezgodnych z obowiązującymi normami współżycia społecznego i do zaburzeń poprawnych układów w stosunkach społecznych, mających ogromny wpływ bezpośredni i pośredni na pozostałych uczniów w klasie.

Dotykamy tym samym definicji zaburzeń zachowania, z którym według Aleksandry Karasowskiej mamy do czynienia m.in., gdy „zachowanie nieadekwatne do sytuacji staje się regułą, a dziecko w różnych sytuacjach prezentuje stały stereotyp zachowania”. O zaburzeniach zachowania możemy mówić dopiero wówczas, gdy łamanie norm funkcjonowania społecznego staje się stałym, niezmiennym modelem zachowania, zwłaszcza jeśli towarzyszy temu element okrucieństwa. W przypadku dzieci w młodszym wieku szkolnym przed 10. rokiem życia może dochodzić do bójek bądź agresywnych zachowań wobec innych uczniów w klasie czy wobec zwierząt.

Zaburzenia zachowania Martin E.P. Seligman i in. nazwali destrukcyjnymi. Wskazano ich trzy typy:

1. zaburzenie zachowania CD, które charakteryzuje się trwałym zachowaniem polegającym na pogwałceniu praw innych osób i podstawowych norm społecznych; dzieci z zaburzeniem zachowania często popadają w konflikt z prawem, a niektóre z nich stają się przestępcami;
2. zaburzenie opozycyjno-buntownicze ODD, w którym nie dochodzi do pogwałcenia praw innych, a obejmuje ono brak posłuszeństwa; dzieci prezentują wzorzec zachowań negatywistycznych, wrogich i buntowniczych;
3. zespół deficytu uwagi z nadruchliwością ADHD, które charakteryzuje się impulsywnością, brakiem uwagi i nadpobudliwością; jest to najczęściej diagnozowane zaburzenie u dzieci przed rozpoczęciem okresu dojrzewania.
    

Psychologowie w celu zdiagnozowania dziecka pod kątem zaburzeń zachowania posługują się w praktyce klasyfikacją zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisywane poniżej kryteria diagnostyczne należą do kategorii zaburzeń zachowania i emocji rozpoczynających się zwykle w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym (F91 – Zaburzenia zachowania).

W klasyfikacji ICD-10 elementem różnicującym jest wiek wystąpienia zaburzenia. Zgodnie z tym rozpoznajemy postać z początkiem w dzieciństwie, kiedy to trudności z zachowaniem dziecka rozpoczynają się przed 10. rokiem życia, oraz postać z początkiem w wieku młodzieńczym, kiedy takie trudności nie występują przed 10. rokiem życia. Wystąpienie zaburzeń przed 10. rokiem życia rokuje znacznie gorzej, co w praktyce oznacza mniejszą skuteczność działań terapeutycznych.
 

Diagnoza zaburzeń zachowania

Diagnozę najczęściej stawia psycholog lub psychiatra po przeprowadzeniu wnikliwego wywiadu z rodzicami oraz po badaniu i obserwacji dziecka. Im wcześniejsze wykrycie zaburzeń zachowania i ich leczenie, tym lepsze efekty zapobiegania pogłębianiu się trudności dziecka w środowisku szkolnym i rodzinnym. Im wcześniej dziecko trafia do poradni specjalistycznych, tym lepiej zarówno dla dziecka, jak i dla całej rodziny. Zwiększa to w znacznym stopniu szanse na wyprowadzenie dziecka oraz na dobre funkcjonowanie w kolejnych etapach życia. Postawienie dobrej diagnozy jest warunkiem zastosowania odpowiedniej dla danego ucznia terapii i pomocy dla samego dziecka, a także ukierunkowania rodziców.

Jak podaje Barbara Cygan, aby uczeń otrzymał diagnozę zaburzeń zachowania, musi spełniać co najmniej trzy, a w ciągu ostatnich sześciu miesięcy co najmniej jedno z wymienionych kryteriów:

• agresja wobec ludzi i zwierząt: częste znęcanie się nad innymi, grożenie im i upokarzanie; częste inicjowanie bójek; używanie broni; okrutne zachowania wobec innych ludzi i wobec zwierząt; kradzieże w obecności ofiary;
• niszczenie własności: aktywne działania w celu wywołania pożarów (z zamiarem spowodowania poważnych szkód); celowe niszczenie cudzej własności;
• oszustwa i kradzieże: włamywanie się do cudzego mieszkania, samochodu; częste kłamstwa w celu osiągnięcia dóbr, korzyści lub w celu uniknięcia wywiązania się z zobowiązań; kradzieże przedmiotów o znacznej wartości pod nieobecność ich właścicieli;
• poważne naruszanie zasad: późne powroty do domu przez osoby poniżej 13. roku życia pomimo zakazu rodziców; ucieczki z domu (rodzinnego bądź z domu rodziny zastępczej), które miały miejsce co najmniej raz, bez wracania przez dłuższy czas; częste wagarowanie przed 13. rokiem życia.

 
Zaburzenie zachowania może przybierać następujące postaci:

• z początkiem w dzieciństwie – charakterystyczne objawy występują przed 10. rokiem życia – często przebiega uporczywie i utrzymuje się do wieku dorosłego (zwykle występuje u osób płci męskiej, wiąże się z agresją wobec innych i nieprawidłowymi relacjami rówieśniczymi; często współwystępują zaburzenie z deficytem uwagi i ADHD oraz inne problemy neurorozwojowe;
• z początkiem w wieku dorastania – objawy nie występują przed 10. rokiem życia – mniej zachowań agresywnych i lepsze relacje rówieśnicze niż u osób z początkiem zaburzeń w dzieciństwie; rzadziej trwa do wieku dorosłego;
• z początkiem nieokreślonym – spełnione są kryteria dla rozpoznania zaburzenia, natomiast brakuje wystarczających informacji na temat momentu wystąpienia pierwszych objawów.
   

Uczniowie z początkiem zaburzeń w dzieciństwie zaczynają wykazywać problemy z zachowaniem już w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym, przy czym z czasem podnosi się stopień ich ciężkości i częstotliwości. Nauczyciel po zauważeniu powtarzających się nieprawidłowości w zachowaniu ucznia przede wszystkim musi rozmawiać z rodzicami. Należy nakreślić im, w jaki sposób dziecko zachowuje się w klasie i w szkole, mówić wprost o własnych obserwacjach i wątpliwościach. Zachowanie wśród rówieśników może w znaczny sposób odbiegać od zachowania w domu, kiedy uczeń nie ma „całej grupy widzów”, dlatego ważny jest kontakt z rodzicami takiego ucznia. Ważne, aby rodzic również nie ukrywał nurtujących go zachowań własnego dziecka, co niestety często się zdarza.

Z praktyki i obserwacji wynika, że niestety bardzo często rodzice ukrywają przed nauczycielami i specjalistami zachowania własnych dzieci, gdyż wstydzą się tego i nie chcą się przyznać, że w wielu wypadkach nie radzą sobie z własnym dzieckiem. Niestety, jak się często okazuje, nie tędy droga. Dłuższe ukrywanie nieprawidłowości w zachowaniu ucznia jedynie pogłębia i utrwala takie zachowania.

Po otrzymaniu informacji ważne, aby rodzic obserwował własne dziecko, współpracował z wychowawcą czy pedagogiem szkolnym. Jeśli sytuacje się powtarzają, powinien udać się z dzieckiem do poradni psychologiczno-pedagogicznej lub do innych specjalistów – w razie konieczności. Niestety, nadal niektórzy rodzice nie korzystają z form pomocy lekarzy neurologów czy psychiatrów dziecięcych, a nawet z poradni pedagogiczno-psychologicznych, ponieważ uważają to za wstyd lub obawiają się tego, „co ludzie powiedzą”, zupełnie nie widząc w tym wszystkim problemów własnego dziecka oraz potrzeby umiejętnej pomocy sobie jako rodzicowi.
 

Praca w systemie klasowo-lekcyjnym z uczniem sprawiającym trudności wychowawcze

Praca w systemie klasowo-lekcyjnym z uczniem sprawiającym trudności wychowawcze oczywiście wymaga ogromnych umiejętności nauczyciela zarówno metodycznych oraz merytorycznych, jak i szerokiej wiedzy z zakresu pomocy pedagogiczno-psychologicznej. Uważny nauczyciel dostrzega deficyty u uczniów i podejmuje próby ich korygowania.

Kilka przykładów radzenia sobie z sytuacjami trudnymi w czasie lekcji:

• Przede wszystkim u takich uczniów ustalenie jasnych zasad pracy na lekcji jest bardzo ważne. Uczniowie zarówno w młodszych, jak i w starszych klasach dobrze działają, gdy mają ustalone klarowne dla nich reguły, których się trzymamy wszyscy (w klasie lekcyjnej uczniowie i nauczyciele, w domu dziecko i rodzice). Uczeń ma wtedy jasny dla siebie przekaz, zgodnie z którym traktujemy się z szacunkiem, nawet jeśli nie potrafi tego przyznać głośno.
• Kolejnym ważnym punktem pracy z uczniem jest dostosowanie ilości ćwiczeń w czasie lekcji do jego umiejętności. Jeśli dziecko pracuje szybciej niż inni w klasie, nie każmy mu czekać z kolejnym ćwiczeniem lub przygotujmy dla niego dodatkową pracę, dostosowaną do jego umiejętności.
• Zachowania u ucznia to jego zachowanie, a nie poziom wiedzy, o czym niestety niektórzy nauczyciele jakby zapominają i szufladkują takiego ucznia w kategorii słabego. Poziom wiedzy ucznia, jego zdolności wrodzone czy umiejętności nabyte niekoniecznie idą w parze z zaburzeniami zachowania. Zdarza się, że z powodu bycia „niegrzecznym” uznaje się ucznia za mniej zdolnego. Dzięki podkreśleniu jego zdolności w danej dziedzinie dziecko chętniej i lepiej pracuje. Stara się, aby otrzymać pochwałę czy dobrą ocenę, na której mu zależy.
• To, że uczeń przejawia zaburzenia w zachowaniu nie oznacza, że permanentnie tak się zachowuje na lekcjach. Gdy jest widoczna poprawa, podkreślmy to na forum klasowym. Wszyscy uczniowie – młodsi i starsi – potrzebują pochwały za swoje działania, aby mieć motywację. Uczeń musi wiedzieć, że jego dobre działania i zachowania są dostrzegane przez dorosłych.
• W klasie nie wyłączajmy go z różnych funkcji. Funkcja dyżurnego czy – od czasu do czasu – lidera małej grupy w czasie pracy w grupach jest jak najbardziej potrzebna. Niech inni uczniowie widzą również inne pozytywne role takiego ucznia.
• Jeśli u ucznia najczęściej w młodszym wieku szkolnym zdarzają się ataki histerii, nie zawsze natychmiast należy reagować. Czasem należy wnikliwie obserwować sytuację, ale ze spokojem pokazać, że nie robi to na nas wielkiego wrażenia, trochę na zasadzie „nie ma widzów, nie ma przedstawienia”, w większości przypadków dziecko po chwili odpuszcza.
• W sytuacji agresji czy przemocy fizycznej reagujemy od razu. Zabezpieczamy i nie dopuszczamy, aby również inni byli poszkodowani. Przede wszystkim niczego nie ustalamy z dzieckiem w czasie jego wybuchów agresji. Dopiero gdy opadną emocje, dziecko musi dostać jasny komunikat, że nie akceptujemy przemocy fizycznej w stosunku do innych. Wyciszamy dziecko i ustalamy jak najszybciej spotkanie z pedagogiem szkolnym oraz za każdym razem informujemy rodziców o takich incydentach. Rodzic musi być świadomy zachowań dziecka wśród grupy rówieśniczej, a także wiedzieć o częstotliwości niepożądanych zachowań.
• Bardzo pomocna w pracy z uczniem z zaburzeniami zachowania oprócz celowej, przemyślanej pracy na lekcji wszystkich nauczycieli uczących w danej klasie jest zindywidualizowana ścieżka kształcenia. Pozwala na pracę indywidualną z uczniem, ale także nie pozbawia go kontaktu z innymi uczniami i nabywania kompetencji społecznych, co jest niezwykle ważnym elementem oddziaływań wychowawczych. Zindywidualizowana ścieżka kształcenia pozwala również na odpoczynek i zapewnienie warunków ciszy i skupienia dla pozostałych uczniów w klasie.
   

To tylko niewielka część zaburzeń zachowania, które zostały przedstawione w dużym skrócie, jakie zdarzają się niestety coraz częściej wśród uczniów. Praca z uczniami z zaburzeniami zachowania wymaga ciągłego poszukiwania metod pracy dostosowanych do konkretnego ucznia oraz szerokiej wiedzy merytorycznej nauczycieli. Współpraca rodziców z nauczycielami i pedagogami oraz przekazywanie dobrych wzorców wychowawczych to klucz do dobrego wychowania dzieci i młodzieży.
 

Artykuł został opracowany przez Panią Ewę Kasprzyk – nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej i przedszkolnej, terapeutę pedagogicznego w Zespole Szkół Ogólnokształcących Mistrzostwa Sportowego w Krakowie.

Dziękujemy za nadesłany artykuł i zachęcamy również Państwa do dzielenia się z nami wiedzą i doświadczeniem na łamach naszego Newslettera Kuriera Edukacyjnego.

Źródła:

1. A. Karasowska, Jak wychowywać i uczyć dzieci z zaburzeniami zachowania, Warszawa 2006.
2. EP. Seligman, E.F. Walker, D.L. Rosenhan, Psychopatologia, Poznań 2006.
3. Ł. Szwejka, Specyfika zaburzeń zachowania u uczniów szkół podstawowych, „Społeczeństwo i Rodzina” 2015, nr 43.
4. B. Cygan, Zaburzenia zachowania u dzieci i ich osobowościowe konsekwencje, „Lubelski Rocznik Pedagogiczny”, t. XXXX, z. 4, 2021.