O istocie naszego życia społecznego, określanego mianem mózgu społecznego, pisaliśmy już tydzień temu TUTAJ. Dziś chcemy zaprosić Państwa do zgłębienia rozpoczętego tematu i zwrócenia uwagi na to, jak ważne dla dzieci i młodzieży są więzi społeczne, zarówno rodzinno-opiekuńcze, jak i te w grupie rówieśniczej. 

 

Jak zaznacza Joachim Bauer – niemiecki profesor, neurobiolog i psychiatra – na wstępie konieczne jest zwrócenie uwagi na to, że sytuacja młodych ludzi znacznie różni się od sytuacji dorosłych: Dzieci i młodzież nie dysponują rozwiniętym aparatem poznawczym i często nie komunikują dorosłym, że czują się niepotrzebne czy odrzucone, a ujawniają to poprzez swoje zachowania, takie jak: pobudzenie, agresję, wycofanie, przygnębienie, a nawet depresję.
 

O potrzebie przynależności

wykluczony chlopiec

O tym, że człowiek jest istotą społeczną, głosił już w starożytności Arystoteles. Nie możemy żyć poza społeczeństwem, gdyż każdemu z nas jest ono potrzebne do określenia i spełniania celów życiowych. Barbara Fatyga, profesor nauk społecznych, wskazuje na ogromne zróżnicowanie współczesnych środowisk młodzieżowych, determinowanych przez wiele czynników, takich jak: miejsce zamieszkania, status socjoekonomiczny rodziny, pochodzenie, sytuacja edukacyjna, nowe zjawiska socjokulturowe, które wiążą się z kategorią płci, wieku, uczestnictwa w kulturze, zmian w sferze obyczajowej i mentalnej. Na to wszystko podczas pandemii COVID-19 nałożyły się różnice w dostępie do technologii, a także – kompetencyjne młodych ludzi w zakresie wykorzystania technologii informacyjnej i komunikacyjnej. Na łamach „Głosu Pedagogicznego” Adriana Kloskowska zwraca uwagę na to, jak ważne jest, aby dorośli jako baczni obserwatorzy zauważali, jakie role w grupie rówieśniczej zajmują młodzi ludzie. Dotyczy to szczególnie pozycji uczniów w klasie, w której obowiązuje silny system kontroli społecznej wywieranej przez grupę rówieśniczą. W systemie tym ważną rolę odgrywają normy grupowe, w skład których wchodzą:

  • Ocena znaczenia różnego typu zachowań, rozpatrywanych z punktu widzenia interesów grupy.
  • Oczekiwania dotyczące pożądanych sposobów zachowania się członków grupy.
  • Reakcje grupy na zachowania jej poszczególnych członków, które będą przybierać formę sankcji pozytywnych (nagród) lub negatywnych (kar).

 
Dorota Ekiert-Grabowska dokonuje kategoryzacji uczniów ze względu na ich sieć powiązań z innymi na następujące grupy:

  • dzieci akceptowane – znajdują się w centrum życia społecznego, cieszą się uznaniem, mają największe możliwości zaspokajania swoich potrzeb psychicznych w grupie oraz szanse na prawidłowy rozwój społeczny;
  • dzieci przeciętnie akceptowane – należą do osób raczej lubianych, ale w strukturze grupy nie zajmują ważnych miejsc;
  • dzieci o statusie niezrównoważonym – wobec tych uczniów uczucia sympatii i antypatii ze strony rówieśników są podzielone. Część kolegów i koleżanek ich lubi, część nie, a zatem cieszą się uznaniem jednych, a są odtrącani przez innych;
  • dzieci izolowane – są to uczniowie znajdujący się na marginesie życia klasowego, są bierni społecznie, a zatem nie podejmują działań na rzecz grupy. Rówieśnicy nie okazują im ani sympatii, ani antypatii, traktują ich w obojętny sposób, co powoduje, że dzieci izolowane nie uczestniczą w życiu społecznym tak, by móc dobrze funkcjonować w grupie;
  • dzieci odrzucane – są jawnie odrzucane przez kolegów i koleżanki, którzy unikają z nimi wszelkich kontaktów. Przebywanie w grupie jest dla nich źródłem negatywnych przeżyć.

 
Ważne jest, by dostrzec, jakie relacje społeczne występują wśród uczniów, co pomoże zapobiegać wykluczeniu, odrzuceniu czy nękaniu dzieci przez resztę grupy/klasy.
 

Socjometria – jak może pomóc?

Profesor Michael Schulte-Markwort – niemiecki psychiatra – podkreśla, że wszystkie grupy, zarówno te tworzone przez dzieci, młodzież, jak i dorosłych, konstytuują się w opozycji do innych grup. W szkole wrogiem jest zazwyczaj inna grupka osób z tej samej klasy lub sąsiedzka klasa. Co istotne, każda niedojrzała grupa wybiera osobę, na którą inni przerzucają to, czego w sobie nie akceptują. Jest to mechanizm obronny, określany jako rzutowanie lub projekcja. Wybrana osoba staje się wówczas ofiarą nie ze względu na swoje zachowania, ale przez sam fakt jej istnienia. Ważne jest zatem, by nauczyciele potrafili zobrazować relacje społeczne wśród uczniów oraz by dostrzegli, kto zajmuje pozycję alfy, a kto omegi.

Socjometria przeprowadzona w klasie polega na wyodrębnieniu w danej grupie pozytywnych i negatywnych powiązań między jej członkami. Dzięki przeprowadzonemu badaniu istnieje możliwość poznania podziałów wewnętrznych klasy. Istota socjometrii sprowadza się do zadania uczniom pytań i wyciągnięciu wniosków z odpowiedzi. Badania socjometryczne głównie dotyczą analizy stosunków między uczniami w klasie, a także akceptacji poszczególnych uczniów. Wyniki przeprowadzonej w klasie diagnozy mogą być podstawą do zbudowania planu poprawy relacji między uczniami, włączenia i wzmocnienia pozycji osób odrzuconych czy izolowanych oraz zaangażowania w ten proces osób o statusie gwiazd socjometrycznych. Prawidłowe relacje w szkolnej grupie będą sprzyjać kształtowaniu właściwego systemu wartości u uczniów, dając jednocześnie szansę na pozytywny rozwój psychospołeczny uczniów. Rozpoznanie funkcjonujących relacji dostarcza wiedzy, która pomoże efektywnie rozdzielać zadania między uczniów, motywować i angażować, jak również wspierać poczucie własnej wartości czy wzmacniać komunikację, by zapobiegać wykluczeniu rówieśniczemu. Więcej na ten temat przeczytają Państwo w artykule Kierowanie relacjami w klasie szkolnej: program Gephi w analizie sieci socjometrycznych w technice Moreno autorstwa Roksany Ulatowskiej i Patryka Kołodziejskiego.

Polecamy także artykuł Mózg społeczny, czyli czego potrzebuje człowiek, by uniknąć bólu związanego z wykluczeniem, opublikowany na łamach Głosu Pedagogicznego.

 

Źródła:

  1. Adriana Kloskowska, Mózg społeczny, czyli czego potrzebuje człowiek, by uniknąć bólu związanego z wykluczeniem, Pracownia neurodydaktyczna, NR 123 (Kwiecień 2021), https://www.glospedagogiczny.pl/artykul/mozg-spoleczny-czyli-czego-potrzebuje-czlowiek-by-uniknac-bolu-zwiazanego-z-wykluczeniem, (dostęp: 09.11.2021).
  2. Roksana Ulatowska, Patryk Kołodziejski, Kierowanie relacjami w klasie szkolnej: program Gephi w analizie sieci socjometrycznych w technice Moreno [w:] Współpraca, dialog, profesjonalizm w edukacji – aby uczyć lepiej, Kraków, Instytut Spraw Publicznych UJ, 2017, s. 45–57 (dostęp: 09.11.2021).